منطقه آزاد تجاری - صنعتی چابهار از فراز تا فرود

 

یاسر کرد

منطقه آزاد تجاری - صنعتی چابهار از فراز تا فرود

تاریخچه تاسیس  مناطق آزاد تجاری در دنیا بر می گردد به کشور ایرلند. اولین منطقه آزاد دنیا در سال  ۱۹۵۶میلادی در منطقه شانون ایرلند با اهدافی چون جلب سرمایه های خارجی ، انتقال فن آوری جدید ، بالا بردن میزان تخصص و کارایی نیروی کار ، ایجاد فرصتهای شغلی جدید ، افزایش صادرات کالا و خدمات ، کاهش هزینه های  واردات ، نمونه سازی  و... ایجاد شد و بعد از آن دیگر کشورها نیز مبادرت به ایجاد مناطق آزاد نمودند. از نمونه های موفق مناطق آزاد در دنیا می توان به مناطق آزاد در مالزی، امارات و  چین اشاره کرد. 

 در ایران هم در رژیم پهلوی منطقه آزاد کیش  بعنوان یکی از تفرج گاههای زمستانی شاه و با اهداف خاصی بوجود آمد . بعد از انقلاب  در برنامه بنجساله  اول توسعه اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران تاسیس مناطق آزاد دیده شد و در شهریور ۱۳۷۲ قانون چگونگی اداره مناطق آزاد مصوب گردید.

 از جمله اهدافی که در این قانون برای مناطق آزاد پیش بینی شده بود ،  می توان به مواردی همچون : تسریع در انجام امور زیربنایی ، عمران و آبادی منطقه زیربط ، رشد و توسعه اقتصادی ، سرمایه گزاری ، افزایش درآمد عمومی کشور ، ایجاد اشتغال سالم و مولد ، تنظیم بازار کار ، ارائه خدمات عمومی ، حضور در بازارهای جهانی و تولید و صادرات کالاهای صنعتی و فرآوری شده  را نام برد. برای نیل به این اهداف برنامه ریزان و قانونگزاران مناطق آزاد سعی کرده اند بوروکراسی حاکم بر ادارات داخلی و نیز مقررارت گمرکی را تا سرحد امکان حذف و برای سرمایه گزاران ، بازرگانان و تولیذکنندگان  امتیازاتی راقائل شوند.

 منطقه آزاد تجاری صنعتی چابهار  با وسعت ۱۴ هزار کیلومتر مربع ،  یکی از مناطق آزاد هفتگانه ایران است که در خارج از خلیج پر تنش  فارس و در کنار دریای عمان  و در بندر اقیانوسی  چابهار ساخته شده است. . اهمیت این بندر در زمان جنگ مشخص شد در آن زمان اکثر بنادر ایران در تیرس مستقیم ارتش عراق قرار داشتند و این بندر به عنوان یکی از «بنادر امن در موقع بحران» شناخته شد. منطقه آزاد چابهار نزدیکترین مسیر به کشورهای آسیای میانه است که به دریا راه ندارند. هر چند در سالهای اخیر بدلیل اغفال مسئولین کشور  بندر کواتر پاکستان با سرمایه گزاری زیاد و امتیازات ویژه برای کشورهای آسیای میانه  که به دریای آزاد راه ندارند و ورود مستقیم چین   ، کم کم دارد به عنوان آلترناتیو  بندر چابهار مطرح  می شود.  اما با  همه این اوصاف،  مزایا و جاذبه های  این بندر  و مسیر امن ترانزیتی چنان است ؛ که  در صورت توجه ویژه و مدیریت کارآمد   می تواند بندر رقیب را کنار بزند.

 منطقه آزاد تجاری - صنعتی  چابهار در اوائل دهه هفتاد شمسی تاسیس شد. چگونگی اداره  منطقه آزاد چابهار بر اساس  اساسنامه مصوب ۳۱/۳/۱۳۷۳ وزرای عضو  شورای عالی مناطق آزاد کشور  پیش بینی شده است .  بر اساس ماده ۶ این اساساسنامه : مجمع عمومی ، هیات مدیره ، مدیر عامل و رئیس هیات مدیره و بازرس یا بازرسان قانونی عهده دار سیاستگزاری و اداره منطقه آزاد هستند.  عنوان مثال :  مهمترین وظیفه مجمع عمومی - که مرکب از وزرای عضو شورای عالی منطقه آزاد است به ریاست رئس جمهور است- :« عزل و نصب اعضاء هیات مدیره »، «تصویب آیین نامه های سازمان» ،« اعمال نظارت عالیه بر فعالیتهای سازمان»، «تصویب برنامه های عمرانی ، فرهنگی » ،  «تصویب بودجه سالیانه و صورتهای مالی» ، «موافقت با تاسیس و انحلال شرکتهای تابعه »و... است. اما اداره مستقیم سازمان توسط  هیات مدیره متشکل از سه یا پنج نفر با تشخیص مجمع عمومی به مدت سه سال و مدیرعامل است .  در واقع  مدیر عامل سازمان که ریاست هیات مدیره را نیز به عهده دارد به موجب حکم ریس جمهور از میان اعضاء هیات مدیره انتخاب می شود.

 مدیر عامل مناطق آزاد دارای اختیارات گسترده و زیادی است که بر اساس مواد ۱۹- ۲۰ -۲۱  اساسنامه مناطق آزاد به او محول شده است. آن چیزی که شاید برای ما جالب باشد : اخذ تصمیم در مورد کلیه استخدامیهای سازمان بر عهده مدیر عامل است ، صدور مجوز برای انجام هر نوع فعالیت اقتصادی مجاز در محدوده منطقه آزاد با نظر مدیر عامل است . و مورد جالب بر اساس ماده ۱۹ اساسنامه مدیرعامل در اجرای مصوبات و تصمیمات هیات مدیره دارای همه گونه حقوق ، اختیارات و اعتبارات بوده و نمایندگی سازمان را در برابر اشخاص ثالث بر عهده دارد .  مورد جالب دیگر سازمانی دیگر است زیر نظر  سازمان منطقه آزاد چابهار بنام : « شرکت صید صنعتی منطقه آزاد چابهار (سهامی خاص) »  که کمتر در مورد آن در جراید و رسانه های خبری منتشر می شود.

اما آنچه که برای مدیران مناطق آزاد در درجه اول اهمیت قرار دارد ارتقاء جایگاه منطقه آزاد تجاری - صنعتی است که قانونگزار در ماده ۱ قانون چگونگی اداره مناطق مصوب کرده است. وظائفی مانند:    تسریع در انجام امور زیربنایی ، عمران و آبادی منطقه زیربط ، رشد و توسعه اقتصادی ، سرمایه گزاری ، افزایش درآمد عمومی کشور ، ایجاد اشتغال سالم و مولد ، تنظیم بازار کار ، ارائه خدمات عمومی ، حضور فعال  در بازارهای جهانی و تولید و صادرات کالاهای صنعتی و فرآوری شده و ارائه خدمات عمومی.

 حال سوال این است که منطقه آزاد تجاری - صنعتی چابهار تاکنون در ارتقاء منطقه و اجرای وظایفش موفق بوده است یا خیر  ؟ آیا در سالهای اخیر ، علی الخصوص در ۸ سال صدارت آقای احمدی نزاد در دولت نهم  و دهم  منطقه آزاد موفق بوده است؟  یا مانند بقیه ارکان دولت ناموفق؟  

غروب ۱۸ بهمن ماه  ۱۳۷۱ بود که منطقه آزاد تجاری - صنعتی چابهار  افتتاح شد. البته قرار بود در مراسم افتتاحیه  آیت الله هاشمی رفسنجانی ریاست جمهور وقت  که در آن سالها حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی بود هم حضور یابد که بدلیل تراکم برنامه های دهه فجر آن سال  میسر نشد.  این افتتاح آغاز دوره جدیدی در تاریخ منطقه و شهرستان چابهار بود. اولین مدیر عامل و رئیس هیات مدیره منطقه آزاد آقای جهانبخش استاندار وقت بود. افتتاح منطقه آزاد با استقبال سرمایه گزاران بومی مواجه نشد اما بازرگانی رفسنجانی مقیم دوبی بنام «علی فروتن » با ریسکی که انجام داد غرفه هایی را افتتاح کرد.  بعد از رونق گرفتن منطقه سرمایه گزاران بومی مانند: واحد دوربین ، مولوی صالح شهنوازی ،  صمد و واحد کتری و....  نیز در رونق گرفتن منطقه موثر بودند. بتدریج واحدهای اداری منطقه شکل گرفتند.

با ورود مهندس سمیعی به منطقه آزاد چابهار در اوائل ۱۳۷۳ ،  طرح مطالعاتی منطقه آزاد و اجرای آغاز شد. جالب است که بدلیل شخصیت فعال و جسور  مهندس سمیعی کارها با سرعت شروع شد.  اجرای منطقه آزاد در ۱۴ هزار هکتار که از منابع طبعی تحوبل گرفته شد و در ۹ فاز و با دعوت و جذب  مدیران موفق شروع شد. مهندس سمیعی سفرهای مطالعاتی  را به دیگر مناطق آزاد در کشور و دیگر کشورها نظیر:  امارات ، هنگ کنگ ، ترکیه ، چین و ژاپن انجام داد و کارشناسان سازمان را  نیز برای کسب تجربه به این کشورها گسیل داشت. معافیتهایی ۱۵ ساله عوارض اقتصادی و بیمه ای برای بازرگانان و مزایایی برای واردات خودرو سبب جذب بسیاری از بازرگانان حتی از دیگر مناطق آزاد به این منطقه شد.  ساخت مجتمع های تجاری و پیش فروش آن به بازرگانان با شرایط ویژه نظیر : تیس ، پردیس ، فردوس ، صالحیار ، صدف ، دریا ، ابریشم و ساخت سوله های کارگاهی ،  انبار و  تولیدی برای تجار در قطب 230هکتاری و قطب صنعتی ، قطعه بندی و آسفالت زمین های صنعتی و کارگاهی ، آسفالت مسیر راه 14000هکتار و فنس کشی کامل اطراف آن در همین دوره کلید خورد .این دوره ۳ ساله ریاست مهندس سمیعی  به اذعان خیلی از کارشناسان منطقه آزاد که طرف گفتگو با نگارنده قرار گرفتند ،  دوره طلایی در رشد و آبادانی  منطقه آزاد بوده  و اجرای اهداف پیش بینی شده در  ماده ۵ اساسنامه سازمان بوده است. 

بعد از انتخابات تاریخی  در دوم خرداد ۱۳۷۶ و انتخاب سید محمد خاتمی به ریاست جمهوری، با حکم رئیس جمهور ، دکتر شیرانی به ریاست منطقه آزاد منصوب شد. جالب اینکه مهندس  سمیعی همچنان در هیات مدیره ماند و مدیر عامل جدید نیز بر خلاف مدیران بعدی سازمان ، خود را متعهد به ادامه اجرای فازهای تعریف شده منطقه آزاد دید.از مهمترین اقدامات مدیریتی ذکتر شیرانی ، دعوت به کار از  شادروان فقید مهندس مسود هاشمزهی  نماینده دوره سوم از حوزه انتخابیه خاش که در مجلس ششم در تصادت کمیسیون بهداشت و درمان به اتفاق دکتر علیرضا نوری رییس کمیسیون به رحمت خدا رفتند ؛بعنوان سرپرست  و معاون هماهنگی و اموراجتماعی منطقه بود. از مهمترین اقدامات در این دوره ساخت:  هتل لیپار ،  محوطه سازی منطقه ، درمانگاه تخصصی ( چشم ، دندانپزشکی ، قلب ، عفونی ، داخلی ، پرستار ، بهیار ، ماما) ، آزمایشگاه کنترل کیفی برای تجار ، اتمام فاز ۱ تعاونی مسکن ،  فعال شدن صدور کارت مسافری و احراز هویت ، دعوت از هنرمندان بنام بلوچ نظیر استاد اسپندار ، مرحوم ماشاءالله بامری و.. برای اجرای برنامه ، ساخت ۸۰ مدرسه برای شهرستان ، ساخت ۸ خانه بهداشت(جالب اینکه برنامه ساخت ۳۰ خانه بهداشت در دستور کار بود که الباقی ساخته نشدند!)، تامین لوازم التحریر منطقه ، کمک به تیم های ورزشی ، اتوبوس رایگان برای دانش آموزان تیسی و..... جالب این است که در این دوره عملا" مردم چابهار از خدمات منطقه آزاد منتفع می شدند ، اتفاقی که در دوره های بعد علی الخصوص در دولت مهرورز آقای احمدی نژاد متوقف شدند.

دو مدیر عامل بعدی زمان خاتمی دکتر صالحی و دکتر سالاری بودند . که هر دو مدیران دانشگاهی و نه اجرایی  بودند . در  زمان این دو مدیر  راه اندازی دانشگاه بین المللی چابهار و افزایش رشته های تحصیلی و جذب فارغ التحصیلان بومی در دستور کار قرار گرفت . البته در این دوره یکی از  « پر سود ترین»  دوره های منطقه آزاد بود . این امر با درایت یکی از مدیران میانی سازمان به نام مهندس رحیمی معاون سازمان و مدیرعامل هلدینگ ترانزیت و توسعه تجارت منطقه آزاد ، کلیه خودرو سازان ، قطعات خود را از ناحیه منطقه آزاد چابهار وارد کردند و سود سرشاری نصیب سازمان شد.

سال ۸۴  از راه رسید و در میان ناباوری مردم ،  دکتر محمود احمدی نژاد به ریاست جمهوری رسید. دوره ای که در انتخابات جنجالی ۸۸ نیز تکرار شد.  دولت  ۸ ساله محمود احمدی نژاد ، که با سیاستهای کارشناسی نشده و مدیریت های ضعیف همراه بود در منطقه آزاد نیز اثر سوء اش  را گذاشت. با وجود فرصتهای طلایی در کشور و استان دوران رشد منفی  منطقه آزاد آغاز شد.   در طول این ۸ سال با احتساب دکتر سالاری که از دوئت قبل بود ۶ مدیر عامل  آمدند و رفتند!  مدیرانی مانند : آقایان  توکل ،  باقری زاده ،  رحیمی ( با مهندس رحیمی که قبلا" ذکرش رفت متفاوت است)  ،  یزدانی و  اخیرا" هم مهندس ملکزاده . آنچه میراث این مدیران است :  توقف فعالیتهای عمرانی ، از دست دادن قرارداهای پرسود خودرو سازان ، تعطیل نمودن دانشگاه بین المللی چابهار و اجاره ساختمان مجهز این دانشگاه به دانشگاه آزاد ، فروش و واگذاری هتل لیپار به بخش خصوصی و تعدیل نیروهای آن ،  تعطیلی برنامه های فرهنگی و هنری و جشنواره های فصلی (و بی توجهی به هنرمندان بومی)   ،تعطیلی برخی از شرکتهای سودده مانند مخابرات ، ترانزیت و توسعه تجارت ، شرکت عمران ، شرکت سرمایه گزاری  واگذاری زمینهای مسکونی منطقه آزاد بر خلاف طرح جامع به سازمانها و اشخاص غیر ، عدم راه اندازی بخش صنعت و تولید از جمله : « تولید و بسته بندی فراورده های ماهی و آبزیان ، کشتار و بسته بندی گوشت ،  کارخانه تولید سیمان ، بسته بندی برنج،  تولیدی کلید و پریز و....» « تعدیل و بازخرید اجباری کارمندان و کارگران که  سرگرادانی بسیاری از نیروهای قدیمی سازمان را در پی داشت » ، انصابهای باندی و جناحی و به حاشیه رفتن کارشناسان قدیمی و.... را اشاره کرد .

در پایان ضمن تاکید بر اینکه منطقه آزاد منشاء تغییرات مثبت زیادی در منطقه شده است و یاد کردن از زحمات مدیران موفق این سازمان مانند : مهندس سمیعی، دکتر شیرانی ، مرحوم مهندس هاشمزهی ، مرحوم عبدالعزیز دادگر ، مهندس معین و  دکتر سالاری  که مردم این منطقه خاطرات خوبی از آنها دارند ؛   امیدواریم که در  دولت آتی  فعالیتهای این سازمان سرو سامانی ببیابد  و رشد و توسعه این سازمان بر اساس طرح اولیه و اهداف منطقه آزاد محقق شود.

در تنظیم این یاداشت از سایتهای مختلف ، کتاب: « مجموعه قوانین و مقررات مناطق آزاد تجاری - صنعتی و مناطق ویژه اقتصادی»  و همکاری برخی از کارشناسان منطقه کمک گرفته شده است